Wat zijn gezondheidsvaardigheden?

We maken onderscheid tussen gezondheidsvaardigheden op persoonlijk niveau en op organisatorisch niveau.

Persoonlijk niveau

Persoonlijke gezondheidsvaardigheden zijn vaardigheden van mensen om informatie over gezondheid te verkrijgen, te begrijpen, te beoordelen en te gebruiken wanneer ze gezondheidsgerelateerde beslissingen moeten nemen.

Drie typen vaardigheden spelen een rol^²:

1. Functioneel (zoals lezen en schrijven, rekenen, zoeken op internet)
2. Interactief of communicatief (zoals begrijpend lezen, abstract denken, hoofd- van bijzaken scheiden, reflecteren)
3. Kritisch (zoals toepassen van informatie, ordenen, vooruitdenken, prioriteiten stellen)

Deze ‘gezondheidsvaardigheden’ kunnen verschillen van persoon tot persoon en zijn contextafhankelijk. Hoe complexer de situatie waarin iemand zich bevindt, hoe sneller er een mismatch is tussen de persoon en de zorgomgeving.^¹ Bij veel stress nemen gezondheidsvaardigheden vaak af. Na een slecht-nieuwsgesprek is het bijvoorbeeld voor de meeste mensen onhaalbaar om het meteen over behandelingen te hebben.

In het dagelijks leven hebben mensen die minder gezondheidsvaardig zijn onder andere moeite met:

• medicijnen op de juiste manier innemen
• de weg vinden in het ziekenhuis
• zoeken op het internet (digitale vaardigheden)
• (uitnodigings)brieven en mails begrijpen
• folders, websites, formulieren, bijsluiters begrijpen
• gesprekken met zorgverleners voeren
• uitleg en adviezen begrijpen en in praktijk brengen

Organisatorisch niveau

Laaggeletterdheid

• 3 miljoen mensen in Nederland van 16 jaar en ouder hebben moeite met lezen, schrijven en/of rekenen.⁵
• Moeite met lezen en schrijven komt meer voor onder mensen met een opleiding tot mbo-niveau 2, ouderen en oudere mensen met een migratieachtergrond.^6,1
• De grootste groep mensen die moeite heeft met lezen en schrijven (45%) bestaat uit ouderen met een Nederlandse achtergrond en een middelbaar opleidingsniveau.⁷
• 14% van de 15-jarige leerlingen in Nederland heeft grote moeite met het begrijpen van hun schoolboeken. Deze groep loopt het risico om op latere leeftijd moeite te blijven houden met lezen en schrijven.⁷
• 42% van de mensen die alleen basisonderwijs gevolgd hebben, is laaggeletterd. Dit percentage neemt sterk af als het onderwijsniveau stijgt.⁸

Gezondheidsvaardigheden

• Ongeveer een op de drie Nederlanders (35%) heeft moeite met het vinden, begrijpen en beoordelen van gezondheidsinformatie.¹ Voor hen is de zorg te ingewikkeld.
• Mensen voor wie de zorg te ingewikkeld is geworden, belanden vaker op de spoedeisende hulp of in een ziekenhuisopname.⁹

Digitale zorg

• Bijna één op de vijf volwassenen Nederland heeft moeite met digitale zorg. Als je moeite hebt met lezen, schrijven en/of rekenen, is de kans ook groter dat je moeite hebt met digitale zaken. In de factsheet ‘Digitale vaardigheden’ lees je hier meer over.

Een te ingewikkeld zorgsysteem

Een te ingewikkeld zorgsysteem heeft grote impact op gezondheidsuitkomsten, het zorggebruik en de zorgkosten voor mensen die moeite hebben met gezondheidsinformatie vinden, begrijpen, beoordelen en toepassen:¹

• Mensen voor wie de zorg te ingewikkeld is, hebben vaker chronische aandoeningen, zoals astma, COPD, diabetes, kanker en hart- en vaatziekten.^10,11
• Te ingewikkelde gezondheidsinformatie kan leiden tot problemen bij het volgen van medische adviezen en het innemen van medicijnen.¹²
• Mensen voor wie de zorg te ingewikkeld is, hebben meer kans op een ziekenhuisopname, een heropname of een ongepland zorgbezoek.¹³

Verschillen in gezondheidsvaardigheden herkennen

Een belangrijke aanwijzing dat de zorg te ingewikkeld is voor iemand is opleiding: tot mbo-niveau 2 of minder dan tien jaar onderwijs in het land van herkomst. Andere signalen zijn moeite met het vertellen van een chronologisch verhaal, vermijden van lees- en schrijfsituaties, ongemakkelijk of boos worden als er te veel vragen worden gesteld, te laat komen of op de verkeerde dag komen.

Signalen beperkte gezondheidsvaardigheden

Er zijn verschillende signalen dat iemand moeite heeft met lezen, schrijven en/of gezondheidsinformatie. Bijvoorbeeld:
• De patiënt vermijdt duidelijk lees- en schrijfsituaties.
• De patiënt leest niet mee bij uitleg van een folder of tekst op een scherm.
• De patiënt is ongemakkelijk bij de vraag iets op te schrijven of te lezen.

Herken je er een aantal bij jouw patiënt? Ga dan op een respectvolle manier het gesprek aan. Normaliseer dat de zorg voor veel mensen te ingewikkeld is geworden en dat veel mensen moeite hebben met lezen en schrijven. Vraag bijvoorbeeld: ‘We weten dat veel mensen moeite hebben met het invullen van formulieren. Hoe is dat voor u?’.

Tips voor begrijpelijke communicatie

Wanneer de zorg voor iemand te ingewikkeld is, kan dit door zorgprofessionals worden verward met onverschilligheid of het gebrek aan motivatie voor een behandeling. Maar vaak begrijpt een patiënt de uitleg of een vraag van een zorgprofessional niet goed.

Het is daarom van belang om begrijpelijk te communiceren. Neem bijvoorbeeld:

• Extra tijd om de patiënt dingen uit te leggen.
• Gebruik woorden op B1-niveau, wees concreet en vermijd jargon, abstracties en beeldspraak.
• Gebruik beeld- of audiovisueel materiaal ter ondersteuning.
• Maak ook gebruik van de terugvraagmethode. Vraag bijvoorbeeld: ‘Ik heb een heleboel verteld en ik ben benieuwd of ik het goed heb uitgelegd. Wat gaat u thuis vertellen?’

Bekijk voor een overzicht van gesprekstechnieken, e-learnings en trainingen over begrijpelijke communicatie de volgende kenmerken van een gezondheidsvaardige organisatie:

Communicatief vaardige medewerkers

en

Begrijpelijke materialen